Fake news wordt zes keer meer gedeeld op sociale media dan echt nieuws. En tijdens de coronacrisis gaat het nóg sneller. Ja, dat ligt aan de algoritmes van sociale media, maar evengoed aan uzelf. En aan de iPad u cadeau gaf aan oma en opa. De ongemakkelijke waarheid over nepnieuws.
Zag u de voeten van Patricia ook al verschijnen op uw tijdlijn? Niet bepaald fraaie exemplaren zijn het, met blaren als vulkaankraters. Bij de foto staat geschreven dat de wonden veroorzaakt zijn toen ze proefkonijn was voor het coronavaccin van Pfizer. Fake news. Ja, de vrouw had deelgenomen aan een testfase van het vaccin, maar ze had daarbij geen vaccin geïnjecteerd gekregen. Ze bleek te behoren tot de testgroep die een placebo had gekregen. Onderzoekers doen dat om het verschil in reactie tussen groepen te zien.
Nog vóór dat verduidelijkt werd, waren de voeten van de dertiger al viraal gegaan: op Twitter, Facebook én Instagram. Duizenden keren gedeeld in één dag. De ‘patiënt nul’ vinden van zo’n uitbraak, is vaak onbegonnen werk. In dit geval bleek de foto geplukt op een fondsenwervingspagina waar de Texaanse extra inkomsten voor ziektekosten trachtte te scoren. De mensen achter het GoFundMe-forum hadden valselijk de link gelegd met Patricia’s vaccintest.
Een apocalyptische website en een influencer op sociale media deelden het bericht, in geen tijd werd het ook in het Portugees of Roemeens vertaald. Daar sta je dan als beetje kritisch mens. Hoe kán dat zo snel?
Staatsveiligheid kijkt mee
Laten we beginnen met de grootste motor achter fake news: de click farms of ‘klikboerderijen’ die op bestelling nepnieuws lanceren. Maarten Schenk is een Vlaamse factchecker die in 2018 zo’n bedrijfje traceerde tot in de Macedonische stad Kumanovo. Volgens Schenk werden miljoenen mensen bereikt met dat fake news via Facebook en Twitter, niet zelden passend in Trumps kraam. “Het ging bijvoorbeeld om verzonnen verhalen over migranten die oude mensjes aanvielen”, aldus Schenk. “Via een tattoo op een oude Twitterprofielfoto konden we een groepje mensen identificeren die de nieuwsberichten schreven. Het bleek onder meer over een militair en een huisvrouw in Macedonië te gaan die in de klikboerderij werkten. Als je weet dat het gemiddelde maandloon daar een paar honderd euro bedraagt en je kan op die manier tot 3.000 dollar verdienen… De opdrachtgever achter dat bedrijfje probeerden we ook te contacteren, maar daags na onze poging bleek alles offline gehaald. Was de ultieme opdrachtgever een regime? We weten het niet.”
Schenk weet dat onder meer een Canadese site nog op gelijkaardige wijze opereert. In Vlaanderen circuleerden ook al nepfilmpjes van agressieve migranten – vraag maar aan Dries Van Langenhove – en vorig jaar werd een Facebookpagina offline gehaald die gewijd was aan de complottheorie van QAnon. Volgens beheerder en voormalig Vlaams Belang-lid Eva Rollier “op de dag dat de Vivaldi-regering naar buiten kwam”. QAnon gelooft dat een duivelse elite, waartoe onder anderen Joe Biden behoort, een pedofiel pact heeft gesloten. Bij de bestorming van het Capitool waren overigens veel QAnon-shirts en -vlaggen te zien.
“Het Nederlandse taalgebied is te klein voor click farms”, zegt Schenk. “Als je 300 miljoen Amerikanen boos kan maken, waarom zou je je dan op Vlaanderen richten?” Ons politieke landschap is ook niet zo in twee gespleten als het Amerikaanse, nepnieuws gaat hier vaker over corona dan over politiek, en bovendien zegt (iets) meer dan de helft van de Belgen nog vertrouwen te hebben in klassieke nieuwsmedia.
Toch is de Belgische Staatsveiligheid niet helemaal gerust op de buitenlandse invloed via social media, blijkens een rapport uit april. In ‘Het verborgen gevaar achter Covid-19’ staat te lezen dat extreemrechts hamert op een verband dat volgens hen bestaat tussen de uitbraak van het coronavirus en immigratie. Een cocktail van feiten, fake news en extreemrechtse framing (…) Andere posts van individuele profielen grijpen de uitbraak van de corona-epidemie aan om Russische propaganda daaromtrent te verspreiden.
Gelijkgezinden
De grote motor van de fake news-fabriek zijn wijzelf, de massa socialemediagebruikers. Het zijn wij die ervoor zorgen dat nepnieuws op Twitter zes keer zo snel vliegt als echt nieuws. Die complotten reserveerden we vroeger voor de kroeg, maar nu zien we ze zwart op wit terugkeren aan de online-toog-die-nooit-sluit. België telt zo’n 8 miljoen actieve sociale mediagebruikers, de meesten van hen op Facebook. Twitter telt zo’n 1 miljoen gebruikers in ons land.
Facebook en Twitter hebben als superverspreiders mechanismes die ‘spannende’ berichten helpen weergalmen. “Algoritmes selecteren niet alleen je berichtenstroom op basis van je eerdere klikgedrag – wel nog berichten over Club Brugge, niet over Anderlecht – ze signaleren ook berichten die je mogelijk interessant vindt,” zegt professor Nieuwe Media & Journalistiek Michaël Opgenhaffen (KU Leuven). “Ik volgde Trump niet op Twitter, maar kreeg wel berichten van hem te zien omdat vrienden die retweetten. Het algoritme maakt iets trending als het een steile piek in trafiek herkent, en die berichten zo nog een extra zetje geeft. Berichten over hongersnood of vergrijzing circuleren óók op Twitter, maar krijgen dat zetje niet zonder die plotse piek. Dat zelfversterkend effect van het algoritme is ook de beste verklaring voor het succes van fake news en complottheorieën.” En dus ook voor de vreemde voeten van Patricia.
Het principe van de filterbubbel – je ziet overwegend berichten die je leuk vindt – hangt samen met het verdienmodel van sociale media: hoe langer je in blijft hangen, hoe beter het medium adverteerders kan beloven dat je hun gerichte advertenties ziet.
Facebook wel nog een doorgedreven vorm van die filterbubbel waarin nepnieuws floreert: de aparte groep of pagina waar je nog uitdrukkelijker je eigen mening bevestigd ziet. Als de fakenewsfabriek écht zou bestaan, waren dit de kantines vol gelijkgezinden.
Zo hebben Viruswaanzin VZW (dik 10.000 leden) of Preventie Vaccinatieschade (1.600 abonnees) veelzeggende namen: het coronabeleid is nergens op gebaseerd, en vaccinatie veroorzaakt schade. Zulke ‘echokamers’ blijken vaak een voedingsbodem voor complottheorieën. Zoals de bewering dat de coronacrisis op gang is gebracht door een duistere elite om iedereen ziek te maken of te kunnen volgen na een vaccinatie.
Volgens recent onderzoek van ‘Knack’ en ‘Le Vif’ gelooft één op de drie Belgen in een complottheorie. Experts zijn het er nog niet precies over eens waarom conspiracies zo populair zijn: verklaringen gaan van een identitaire zoektocht over jongeren die zich interessant willen maken tot burgers die van de politiek vervreemd zijn.
Op Facebook zijn het vooral de 65-plussers die fake news verder verpreiden. En een bevraging van de Arteveldehogeschool bij 461 ouders van Vlaamse adolescenten liet zien dat maar 20 procent vijf nieuwsverhalen juist kon inschatten. Twee op de drie ouders gaven aan beter op de hoogte te willen zijn van fake news. “Het is een misvatting om te denken dat de jongeren tussen 18 en 22 die opgegroeid zijn met sociale media allen digitaal geletterd zijn”, zegt Opgenhaffen. “Daar bestaan nog grote verschillen. Maar het klopt dat de ongeletterdheid in het algemeen nog groter is bij ouderen. Hoe werkt een like, een retweet, wie zit achter een bericht? Velen vragen zich dat af – ook de generatie die op hogere leeftijd een tablet cadeau heeft gekregen voor z’n verjaardag, en vervolgens van alles doorstuurt naar vrienden en familie.”
Nieuwe superverspreider
En nu, hoe moet het nu verder? Zowel Twitter als Facebook is in een identiteitscrisis verzeild. Status: het is ingewikkeld. Moeten ze vrije meningsuiting versterken? Of net insnoeren? Afgelopen maand verwijderde Twitter al het account van een Amerikaanse president, en van tienduizenden QAnon-aanhangers.
Volgens Maarten Schenk is het Facebook, waarmee hij inmiddels samenwerkt, menens met nepnieuws. En zijn klikboerderijen anno 2021 een marginaal fenomeen. Complottheorieën zijn volgens Schenk wel blijvers. “De antivaxbeweging is er eigenlijk altijd geweest, en steekt nu met corona weer helemaal de kop op. Die geraken we niet meer kwijt. Zoals na het protest tegen 5G allicht ook dat tegen 6G zal opduiken.”
De overheid verklaarde de strijd tegen fake news inmiddels als geopend. De Vlaamse regering probeert met onder meer spotjes desinformatie over vaccinatie tegen te gaan, minister van Media Benjamin Dalle (CD&V) liet al weten budget vrij te maken om factchecking door media te faciliteren. Staatssecretaris voor Digitalisering Mathieu Michel (MR) kijkt naar het onderwijs om nepnieuws in te dijken. Politici beseffen dat het glad ijs is om zelf ’de waarheid’ te gaan bepalen.
Michaël Opgenhaffen gelooft ook dat onderwijs een wapen bij uitstek tegen fake news is, en engageerde zich met de KU Leuven alvast om het platform Factcheck.vlaanderen te laten leven. “We gaan daar niet focussen op uitspraken van politici, dat kunnen pakweg Knack of Het Nieuwsblad beter. Maar dingen die onder de radar op sociale media passeren, kunnen we daar checken. Berichten over vaccinaties, bijvoorbeeld. Onze bevindingen willen we dan ook in de zogenaamde echokamers delen. Hoe efficiënt dat is, zal nog moeten blijken.”
Sowieso zijn er ook alweer nieuwe wegen die nepnieuws kan nemen, beseft Opgenhaffen. WhatsApp, bijvoorbeeld. Discreter nog dan Facebookgroepen of -pagina’s, en om die reden ook minder onderhevig aan deelschaamte als iemand een gek verhaal wil rondsturen. Reinout Van Zandycke, zaakvoerder van communicatiebureau Exposure, weet dat ook politieke partijen als Groen en Vlaams Belang al experimenteren met WhatsApp. “Hier zijn géén algoritmes zijn, het is een directe manier van communiceren. Binnen het uur heeft 90 procent van de ontvangers je WhatsApp-bericht gezien, een percentage dat Facebook niet haalt.”
Van Zandycke maakt zich weinig illusies als het over de toekomst van fake news gaat. “Alle kanalen zijn er vatbaar voor, maar WhatsApp heeft het potentieel om een superverspreider worden. Zeker als men erin slaagt dat persoonlijke aspect te vermengen met deep fakes: bewegende beelden waarbij iemand zinnen uitspreekt die in werkelijkheid niet uitgesproken zijn. Neem nu gemonteerde beelden van een gemeentepoliticus. Die kan je makkelijk ‘Ik haat Club Brugge’ laten zeggen, en die videoboodschap vervolgens verspreiden. Dat is zelfs niet zo moeilijk om te maken. In tijden van mondmaskers is het wellicht nog moeilijker te achterhalen wat iemand echt zei. Ik hoop van niet, maar ik vrees dat fake news nog maar in z’n kinderschoenen staat.”
