interview BEA CANTILLON • professor gespecialiseerd in armoedebestrijding (UANTWERPEN)

‘Als we de toename van leefloners niet keren, lopen we recht tegen de muur’

Ons land telde in februari 156.897 leefloners. In dat cijfer zitten dan nog niet de Oekraïense vluchtelingen, die weliswaar geen recht hebben op een leefloon, maar wel aanspraak kunnen maken op een gelijkaardige vergoeding (het equivalent leefloon). Onrustwekkend is dat het aantal leefloners in twintig jaar tijd is verdubbeld en hun aantal blijft toenemen.

Voor Bea Cantillon (UAntwerpen), als professor gespecialiseerd in armoedebestrijding, is de explosie aan leefloners geen verrassing. ‘Die stijging is al aan de gang sinds de jaren 1970, toen het bestaansminimum – de voorganger van het leefloon – werd ingevoerd.’

Waar komt die constante stijging vandaan?

‘Die is het gevolg van het samengaan van verschillende factoren. De veranderende sociaal-demografische samenstelling van de bevolking leidt tot meer kwetsbare gezinnen, zoals alleenstaande moeders. Er is ook meer migratie en nieuwkomers vallen terug op het leefloon als ze niet snel werk vinden, omdat ze vaak nog geen rechten hebben opgebouwd in de sociale zekerheid. Maar ook andere bevolkingsgroepen hebben vaak te weinig rechten opgebouwd om bij pech een voldoende hoge uitkering in de werkloosheid of voor arbeidsongeschiktheid te krijgen. De regels voor een werkloosheidsuitkering zijn voor langdurige werklozen bovendien strenger geworden. Daarnaast leidt de flexibilisering van de arbeidsmarkt tot mini-jobs die vaak te weinig opbrengen. Dat wordt aangevuld tot het leefloon. En meer en meer jongeren doen een beroep op het leefloon om hun studies af te werken.’

Moeten we ons grote zorgen maken over die stijging?

‘Dat wordt een probleem, ja. Het leefloon zou het ultieme vangnet moeten zijn. Het oorspronkelijke doel was om mensen die daarin verzeild raken, via individuele begeleiding zo snel mogelijk weer op weg te helpen. Maar met zulke grote aantallen krijgen de OCMW’s dat niet meer gebolwerkt waardoor het aan die begeleiding ontbeert. De druk op OCMW’s in de grote steden is erg groot.’

Het Planbureau heeft het over een ‘harde kern’ leeFoners die niet meer uit het systeem raakt. Wie zijn dat?

‘Dat zijn vaak mensen met meervoudige problemen: laaggeschoold, met een verslavingsproblematiek, mentale problemen … Het probleem met het hoge aantal leefloners is dat de OCMW’s vaak niet toekomen aan de begeleiding van de allerzwaksten. Want de aandacht gaat eerst naar wie de minste problemen heeft, omdat het rendement van de inspanning daar groter is.’

Is er toch ook geen groep die misbruik maakt van het systeem?

‘Dat lijkt mij zeer moeilijk, toch als de sociaal assistent bij het OCMW zijn werk goed doet. Wie een leefloon krijgt, moet aantonen dat hij of zij te weinig inkomen heeft en bereid is te werken. Het is trouwens niet zo aangenaam te leven met een inkomen dat te laag is om rond te komen, hoor. Dat is ook de reden waarom die groep bijvoorbeeld andere sociale voordelen geniet, zoals het sociaal energietarief. Het leefloon is gewoonweg niet hoog genoeg.’

Toch zien partijen als de N-VA eerder een oplossing in het verlagen van het leeFoon en het surplus afhankelijk maken van extra voorwaarden, zoals inspanningen om te werken of te integreren. Helpt dat de activering niet?

‘Ik geloof daar niet in. De toekenning van een leefloon gebeurt vandaag trouwens al redelijk discretionair. De adviserende sociaal assistent heeft een ruime marge om te beoordelen of de kandidaat-leefloner genoeg inspanning levert om werk te vinden en of zijn inkomen ontoereikend is. We zien grote verschillen tussen sociaal assistenten en OCMW’s. Als je aan de toekenning van een leefloon nog meer voorwaarden koppelt, vergroot die discretionaire macht nog.’

Wat is volgens u dan wel de oplossing?

‘Er is geen toverformule. Het leefloon moet terug naar zijn kern en moet het ultieme vangnet zijn. Om te voorkomen dat mensen daarin belanden, zijn er meer jobs voor laaggeschoolden nodig. De laagste jobs moeten beter betaald worden en de sociale zekerheid moet versterkt worden. De regering-De Croo heeft daarin volgens mij goede stappen gezet. Heel belangrijk in dat kader was de verhoging van de minimumlonen in België, maar ook de invoering ervan in Europa. De voortdurende toename van leefloners afremmen wordt een werk van lange adem. Maar het moet, anders lopen we recht tegen de muur.’