Een basisinkomen voor iedereen kan in sommige gevallen de armoede vergroten in plaats van verkleinen. ‘Er is geen kant-en-klare oplossing.’
Met de invoering van een basisinkomen is het oppassen geblazen. Voor je het weet, doen zich ongewenste effecten voor. Zoals een verhoging van de armoede in plaats van een verlaging. Dat is de conclusie van een paper die Ive Marx, Elise Aerts en Gerlinde Verbist hebben geschreven. Zij zijn onderzoekers van het Centrum voor Sociaal Beleid aan de Universiteit Antwerpen.
Een verhoging van de armoede kan zich bijvoorbeeld voordoen als er te hard wordt gesneden in sociale uitkeringen om het basisinkomen te bekostigen. ‘Dan haal je middelen weg bij de onderste lagen van de samenleving om ze te verdelen over iedereen’, legt onderzoekster Elise Aerts uit. Een wezenskenmerk van het basisinkomen is dat het universeel is, en dat ook rijke gezinnen er dus recht op hebben.
Aerts en haar collega’s schreven de paper omdat ze zich stoorden aan het simplisme waarmee het debat vaak gevoerd wordt. ‘Onze belangrijkste boodschap is dat er geen kant-en-klare oplossing is. Het is niet one size fits all. Om de effecten te meten, is de specifieke context heel belangrijk. En die is in ieder land anders.’
Vestzak-broekzakoperatie
Een hoger basisinkomen betekent niet automatisch dat de armoede en ongelijkheid afnemen, tonen de onderzoekers aan door middel van simulaties. Veel hangt af van de antwoorden op een hele reeks vragen. Welke systemen van het bestaande sociale stelsel worden behouden en welke opgeheven? Is het basisinkomen belastingvrij of belastbaar? Heeft het invloed op de hoogte van andere uitkeringen, of niet? ‘Daarover gaat het nooit in het publieke debat’, stelt Aerts vast.
De onderzoekers hebben via simulaties onderzocht wat de effecten zouden zijn van verschillende vormen van basisinkomen in Nederland en België. Als het basisinkomen dezelfde hoogte heeft als de armoedegrens (1.230 euro in België, 1.235 euro in Nederland), zou het aantal armen in België slechts met een derde afnemen en in Nederland zelfs met niet meer dan een kwart.
Bovendien zouden veel armen relatief armer worden. ‘Dat komt doordat zo’n systeem zo duur is, dat je de belastingen sterk moet verhogen om het te bekostigen’, legt Aerts uit. ‘Je moet ook het basisinkomen zelf belasten, waardoor er netto minder overblijft. We zien ook dat de resultaten in de twee landen verschillen, wat bewijst dat er geen pasklare aanpak is.’
Uit de simulaties blijkt dat een wat lager basisinkomen de armoede het meest reduceert, op voorwaarde dat het vooral gefinancierd wordt door belastingvoordelen af te schaffen. ‘Voor een grote groep in de middenklasse komt dat neer op een vestzak-broekzakoperatie, maar er is wel een transfer van de rijksten naar de armsten’, legt Aerts uit. Een lager bedrag heeft wel als bezwaar dat je er niet van kunt rondkomen. Veel voorstanders zien de keuze om wel of niet te werken als de grote troef van het basisinkomen.
Topje van de ijsberg
‘Wij hebben uitsluitend de effecten op armoede en ongelijkheid bekeken’, zegt Aerts. ‘Daarnaast is er natuurlijk het bredere ethische debat over vrijheid en werk. Maar dat debat kun je pas voeren als je weet wat de consequenties zijn van de keuzes die je maakt. Tot nu toe gaan de debatten over het topje van de ijsberg. Daaronder zit nog een enorme ijsmassa die op het eerste gezicht onzichtbaar is, maar wel van groot belang is voor die keuzes.’
Professor Ive Marx geeft een voorbeeld. ‘Voor onze simulaties maken we keuzes waarvan we denken dat ze armoede verminderen. In sommige gevallen is dat ook het geval, bijvoorbeeld door de belastingvoordelen te beperken bij de hogere middenklasse. Dat geld zou je ook op andere manieren kunnen besteden dan aan een basisinkomen. Allicht zijn er opties die een nog veel sterker effect zouden kunnen hebben.’
