Nu de verdeling van de vaccins minder vlot loopt dan gehoopt, gaan steeds meer stemmen op om de patenten af te schaffen. Maar experts hebben vragen bij de wenselijkheid daarvan. ‘Zelfs als je de formule online publiceert, zal niemand er op korte termijn in slagen een vaccin te produceren.’
Het zat er de voorbije weken bovenhands op tussen de Europese Commissie en Big Pharma. Door ‘problemen met de productie’ zag de Europese burger zich miljoenen dosissen vaccins door de neus geboord.
Het antwoord is volgens sommigen simpel: schaf de patenten al dan niet tijdelijk af. Gwendolyn Rutten, Vlaams parlementslid voor Open-VLD, gooide de knuppel in het hoenderhok. ‘De formule van het vaccin moet worden opengesteld, want de risico’s die normaal bij de farmasector liggen, werden door de overheden afgedekt’, schreef ze in een opiniestuk in De Morgen.
Overheden pompten inderdaad massaal publiek geld – belastinggeld – in de ontwikkeling van een vaccin. Het gaat om ongeziene bedragen: tussen 11 en 12 miljard dollar. Vooral de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk investeerden fors. Zo werden de kosten voor de ontwikkeling van het Moderna-vaccin bijna volledig door de overheid gedragen.
Bovendien konden de vaccins er alleen komen door onderzoek aan instellingen en universiteiten. Het onderzoek naar mRNA, het basiselement voor de ontwikkeling van sommige coronavaccins, werd jarenlang ondersteund met publiek geld.
Ruttens oproep raakt een gevoelige snaar. Het wringt dat overheden ondanks de massale publieke investeringen niet zeker zijn van de leveringen. Ze gaven veel geld, maar hebben geen macht.
Uit verschillende hoeken komt nu het voorstel om de patenten tijdelijk op te heffen en via generische weg de productie op te drijven. ‘We moeten zo snel mogelijk wereldwijd groepsimmuniteit verkrijgen’, zegt Dimitri Eynikel, de adviseur Europees beleid bij Artsen Zonder Grenzen. ‘Daarom moeten we zo snel mogelijk zo veel mogelijk vaccins produceren, zonder beperkingen van intellectuele eigendom.’
Het idee van Rutten en co. speelt al langer op internationaal niveau. India en Zuid-Afrika dienden midden oktober een voorstel in bij de Wereldhandelsorganisatie om tijdens de Covid-19-pandemie de regels rond intellectuele eigendom te versoepelen. Als er een grote vraag is zoals nu, moet iedereen vaccins kunnen produceren, is het voorstel.
Ingewikkeld en risicovol
Maar is dat allemaal wel zo simpel als het over vaccins gaat? ‘Helemaal niet’, zegt Isabel Leroux-Roels, professor vaccinologie aan het UZ Gent. ‘Vaccins ontwikkelen is ingewikkeld en risicovol. Het gaat om biologische processen. Het is geen toeval dat er bijna geen generische vaccins op de markt zijn. Het is niet hetzelfde als een pilletje produceren.’
Voor Leroux-Roels is patenten opheffen niet de oplossing om de productie te versnellen. ‘Zelfs als je de formule online publiceert, zal niemand er op korte termijn in slagen het te produceren. Je moet een klinisch proces doorlopen, er zijn veel eisen, risico’s en er is een hoge kostprijs.’
Artsen Zonder Grenzen betwist dat weinig nieuwe producenten zouden opstaan. ‘Vooral de mRNA-vaccins zijn eenvoudiger om te reproduceren als de productiekennis gedeeld wordt en de monopolierechten worden opgeheven’, zegt Eynikel.’Als je het patent opzegt, kan het snel gaan. Overal ter wereld.’
Toch vindt ook Ivo Roelants, patent- en innovatie-expert aan de KU Leuven, een al dan niet tijdelijke opheffing een slecht idee. ‘Het zou een verkeerde reactie zijn om simpelweg te concluderen dat alle patenten slecht zijn.’ Roelants benadrukt dat patenten een wereldwijd geharmoniseerd systeem zijn waar we het best niet te veel aan veranderen. ‘Rommelen aan dit systeem werkt onbetrouwbaarheid in de hand. Dat wil niemand.’
Koffiemachine
Al moet er iets gebeuren. Het patentsysteem bekijkt alle uitvindingen op dezelfde manier, of je nu een mechanische uitvinding doet of een medische. ‘Dat is niet ideaal’, zegt Roelants.
‘Er is dringend een debat nodig. Niet over het afschaffen van de patenten, maar over welke afspraken overheden op papier krijgen in ruil voor hun investering. Bovendien gaat hier niet over een nieuwe koffiemachine, maar over de volksgezondheid en mensenlevens.’
Overheden hadden kunnen eisen dat farmabedrijven vergaande samenwerkingen opzetten. ‘Met onderzoeksinstellingen en kleinere bedrijven bijvoorbeeld’, zegt Roelants. ‘Dat had de kennis, de productie en het risico kunnen spreiden.’
Dat publiek-private samenwerkingen resultaat kunnen opleveren, bewijst de samenwerking tussen de Universiteit van Oxford en het farmabedrijf AstraZeneca. Op initiatief van de universiteit besloten ze tijdens de pandemie hun vaccin tegen de kostprijs te verkopen, waardoor het maar een fractie van dat van hun concurrenten kost.
‘Ook samenwerkingen met bedrijven uit ontwikkelingslanden konden een deel van de deal zijn’, zegt Roelants. ‘Of leveringen aan minder kapitaalkrachtige landen.’ Dat laatste is cruciaal om sneller meer mensen gevaccineerd te krijgen, zeker nu varianten van het virus opduiken.
Beter onderhandelen
Sterkere contracten afsluiten, lijkt de conclusie. ‘Absoluut’, zegt Roelants. ‘Kijk naar het contract met AstraZeneca dat de Europese Commissie openbaar maakte. Europa had als cofinancier veel hardere eisen kunnen stellen.’
Toch geeft Roelants aan dat de EU in deze crisis waarschijnlijk weinig andere opties had. ‘Er heerst een pandemie en het moest snel gaan. Maar we moeten lessen trekken. Welke voorwaarden leggen we op tafel bij medische patenten, zeker als er grote overheidsinvesteringen mee gemoeid zijn? Die vraag moeten we dringend beantwoorden.’
