De Italianen willen een vorm van eigen geld introduceren, zonder de euro los te laten. Het controversiële plan kan muntspeculatie in de hand werken en de eenheid van de eurozone in gevaar brengen. ‘Ze draaien iedereen een rad voor ogen.’
Het ontwerp voor de biljetten van het nieuwe Italiaanse geld is er al. Niet officieel, maar ijverige grafici konden niet wachten. De eer om afgebeeld te worden op het biljet van 10 euro is weggelegd voor de rechters Giovanni Falcone en Paolo Borsellino, de helden van de strijd tegen de maffia. Op het biljet van 20 euro prijkt een bevallig portret van journaliste Oriana Fallaci.
Een parallel geldcircuit is een van de plannen die de nieuwe coalitie van de Vijfsterrenbeweging en de Lega voor de Italianen in petto heeft. De twee partijen stellen voor om een nieuw soort staatsschuld uit te geven in kleine coupures, waarmee burgers en bedrijven overheidsdiensten kunnen betalen en hun belastingen voldoen. De biljetten worden minibots genoemd. Bot is de afkorting voor buono ordinario del tresoro of ‘schatkistcertificaat’. En daar dus een miniversie van, ter waarde van bijvoorbeeld 10, 20 of 100 euro. Het idee komt van Claudio Borghi Aquilini, een Milanese econoom en parlementslid voor de Lega.
De minibots lijken een handig trucje om minder afhankelijk te worden van de financiële markten en de ECB, maar ze zijn volgens economen heel gevaarlijk. ‘Het risico bestaat dat de minibots de euro gaan vervangen in het betaalcircuit’, zegt hoogleraar economie Paul De Grauwe van de London School of Economics. ‘Dan is het voor Italië nog maar een kleine stap om helemaal uit de euro te stappen. Die mogelijkheid kan leiden tot speculaties waarbij de Italiaanse rente sterk omhoog kan schieten, de banken in de problemen komen en de overheid haar schulden niet meer kan herfinancieren. Dat is een groot probleem voor Italië, maar ook voor de hele eurozone.’
Grieks idee
Het idee om staatsschuld uit te geven als alternatief betaalmiddel hebben de Italianen gehaald bij de vroegere Griekse minister van Financiën Yannis Varoufakis. Voordat hij lid werd van de regering-Tsipras stelde hij de zogenaamde future tax coin voor, een betaalmiddel dat zijn waarde ontleent aan toekomstige belastingbetalingen. Wat de gangmakers achter de nieuwe Italiaanse coalitie met Varoufakis gemeen hebben, is hun afkeer van de Europese begrotingsorthodoxie en de almacht van de Europese Centrale Bank. Tot voor kort wilde de Lega zelfs een referendum om de Italianen een uitstap uit de eurozone voor te leggen. ‘De euro is een Duitse munteenheid, die schadelijk is voor onze economie’, beweerde Legaleider Matteo Salvini nog begin dit jaar. Ook de Vijfsterrenbeweging is een koele minnaar van de euro. Paolo Savona, de eurosceptische professor die mogelijk economieminister wordt in de nieuwe regering, heeft in het verleden al aangedrongen op een ‘plan B’ voor het geval dat Italië de eurozone zou moeten of willen verlaten.
Het uitgeven van minischuldbewijzen is een manier om de strenge regels van de eurozone te omzeilen, zegt Peter Vanden Houte, hoofdeconoom bij ING België. ‘Het is een parallelle munt, alleen wordt die zo niet genoemd. De minibots zouden een soort schatkistcertificaten zijn die gebruikt worden als quasigeld.’ De nieuwe Italiaanse machthebbers zouden zich op die manier aan de Europese regels over het begrotingstekort kunnen onttrekken. Ze kunnen geld uitgeven zonder dat de tekorten of de schuld oplopen. Zo lijkt het tenminste. Vanden Houte: ‘Een uitgifte is altijd een vorm van schuld.’
Geheime agenda
Economen hebben zich de afgelopen dagen al suf gepiekerd over wat die minibots nu precies zijn. Geld of geen geld? Schuld of geen schuld? Een artikel op de website van de Financial Times leverde een onlinediscussie met tientallen bijdragen op. De meest uiteenlopende argumenten worden naar voren geschoven om de verschillende standpunten te onderbouwen. De biljetten zouden geen echte schuld zijn, omdat ze op termijn weer terugvloeien naar de overheid. En echt geld zou het ook niet zijn, want je kunt er niet om het even wat mee betalen. ‘Naar mijn idee is het vooral een manier om iedereen een rad voor ogen te draaien’, zegt Vanden Houte. ‘Want de minibots komen na pakweg een jaar opnieuw in handen van de overheid, die daardoor minder gewone euro’s binnenkrijgt. Het voordeel duurt dus niet heel lang.’
Net als veel waarnemers sluiten Vanden Houte en De Grauwe niet uit dat de geheime agenda achter de minibots alsnog een exit uit de eurozone is. ‘Dit voorstel staat niet op zichzelf’, zegt de ING-econoom. ‘Het is maar een van de plannen die tot een confrontatie met Europa kunnen leiden. De invoering van een vlaktaks en de invoering van een soort basisinkomen zijn niet te combineren met de strenge begrotingsregels. De uiteindelijke bedoeling is dat de Italianen de minibots gaan aanvaarden als betaalmiddel, ook voor onderlinge betalingen. Zo krijg je de facto bijkomende geldcreatie. Op die manier willen de Italianen the best of both worlds: officieel binnen de Europese krijtlijnen blijven, maar toch extra middelen ter beschikking hebben. Ze willen gratis geld uitgeven.’
Dienstencheques
Het project van de minibots is nog zo vaag dat het heel onvoorspelbaar is welke gevolgen de introductie ervan zou hebben. Zouden de Europese Commissie en de ECB de introductie van biljetten met Falcone en Borsellino zomaar aanvaarden? Het is de vraag of ze er iets tegen kunnen doen. ‘Zolang het niet verplicht wordt om de minibots te aanvaarden, zijn ze geen officieel betaalmiddel’, zegt Vanden Houte. De Grauwe beaamt: ‘Het monopolie van de euro als wettelijk betaalmiddel wordt niet aangetast. Vergelijk het met dienstencheques of maaltijdcheques. Daar kun je ook betalingen mee verrichten, maar ze kunnen perfect bestaan naast de gewone eurobiljetten. Puur wettelijk kun je dit niet tegenhouden.’
En moeten de minibots worden opgeteld bij de Italiaanse staatsschuld? Als dat zo is, dan kan de Europese Commissie Italië op de vingers tikken. Maar de voorstanders van het idee betwisten dat het hier om schuld gaat. Het is gewoon een handige manier om toekomstige belastingontvangsten nu al uit te geven. Vanden Houte: ‘Het argument van de coalitie is dat de minibots niets aan de schuld toevoegen, omdat het in feite gaat om een verkoop van toekomstige belastinginkomsten. Maar dat betekent natuurlijk ook dat de in euro betaalde belastingen het volgende jaar lager zullen uitvallen. De hele filosofie is om de Europese begrotingsregels te omzeilen. Europees gezien is dat moeilijk te aanvaarden.’
Exitspeculatie
Een nog belangrijkere vraag is hoe het nieuwe betaalmiddel zich zal verhouden tot de euro. De minibots krijgen een waarde in euro’s mee. De verhouding is in principe een-op-een, ofwel a pari. Maar er hoeft niet veel te gebeuren om de koers van de minibots te laten afwijken. Vanden Houte: ‘Wie een euro bezit, heeft een vordering op de ECB. Wie een minibot bezit, heeft een vordering op de Italiaanse schatkist. Zodra waarschijnlijk wordt dat Italië uit is op een exit uit de eurozone, zal de koers van de minibot gaan afwijken.’ In de praktijk betekent het dat Mario dan nog maar 90 of 80 eurocent over zou hebben voor Francesca’s minibot met een officiële waarde van 1 euro. Of, als de inflatie in alle hevigheid toeslaat, nog maar 70 of 60 cent. De bakker en de groentewinkel gaan dan twee prijzen rekenen: een voor wie met ECB-euro’s betaalt, en een hogere voor wie met minibot-euro’s betaalt. Maar Mario kan op dat moment nog wel 1 euro aan belastingschuld voldoen met de minibot waar hij minder dan 1 euro voor betaald heeft. De overheid zou dus – in euro’s – minder geld binnenkrijgen.
De Grauwe verwijst naar de zogenaamde wet van Gresham: slecht geld verdrijft goed geld. ‘Als de inflatie de waarde van de minibots en de officiële euro uit elkaar drijft, zullen mensen de officiële euro’s oppotten. Voor betalingen zullen ze de minibots gebruiken. De echte euro zal uit het betaalverkeer verdreven worden en in Italië nauwelijks nog in omloop zijn. Dat wordt dan het moment om uit de eurozone te stappen. Volgens de wet van Gresham kunnen beide betaalmiddelen niet stabiel naast elkaar blijven bestaan.’
Vanden Houte: ‘Het zou een selffulfilling prophecy kunnen worden. Hoe meer minibots de Italiaanse regering uitgeeft, hoe meer de rente op Italiaanse obligaties stijgt door de vrees voor een euro-exit. Dat zet de Italiaanse staat ertoe aan zich nog meer te financieren via minibots, omdat de uitgifte van traditionele obligaties te duur wordt, wat dan weer de exitspeculatie aanwakkert.’
Of het echt zover zal komen, valt niet te voorspellen. Veel Italiëwatchers rekenen erop dat de president en het uit twee Kamers bestaande parlement de regering zullen behoeden voor dwaasheden. Vanden Houte: ‘Je kunt zeggen dat de soep niet zo heet wordt gegeten als hij wordt opgediend. Maar de soep is er wel al, terwijl we lang dachten dat die er nooit zou komen.’
