Ge­zin­nen zon­der stroom­aan­slui­ting op het Ke­ni­aan­se plat­te­land kun­nen een zon­ne­pa­ne­len­in­stal­la­tie af­be­ta­len met mi­cro­be­ta­lin­gen via hun gsm.

De elf­ja­ri­ge Mi­chael Sai­ta­bau kreeg vaak zijn huis­werk niet af omdat de zon vóór 19 uur on­der­ging en de ke­ro­si­nelam­pen thuis op­raak­ten. Het don­ker was het sig­naal voor het hele gezin om naar bed te gaan. ‘Ik spij­bel­de vaak, omdat ik ge­sla­gen zou wor­den als ik zon­der huis­werk naar school zou gaan’, ver­telt hij.

In de Ngong Hills, de streek ten zui­den van Nai­ro­bi waar het huis van de Sai­ta­bau’s te­mid­den van an­de­re me­ta­len en hou­ten huis­jes staat, is het licht van de ster­ren ’s nachts de enige licht­bron. In Kenia kan slechts een kwart van de men­sen zich een aan­slui­ting op het elek­tri­ci­teits­net ver­oor­lo­ven.

Als Mi­chaels moe­der Faith vol­doen­de tijd en geld had om extra ke­ro­si­ne te kopen in de stad, bleef ze vaak op om hand­werk­pro­duc­ten te maken die ze aan toe­ris­ten kon ver­ko­pen. Maar de in­span­nin­gen voor een beet­je extra in­kom­sten voor het boe­ren­ge­zin gin­gen ten koste van haar ge­zond­heid. ‘De rook van de ke­ro­si­nelamp was slecht voor me’, zegt ze. ‘Als ik op­hoest­te, was het zwart.’

Het leven van Mi­chael en zijn fa­mi­lie ver­an­der­de dank­zij M-Ko­pa. Dat zon­ne-ener­gie­be­drijf biedt een schoon, goed­koop en duur­zaam al­ter­na­tief voor de ener­gie­be­hoef­ten van ge­zin­nen op het plat­te­land. Na een aan­be­ta­ling van 35 dol­lar (32,5 euro) ont­van­gen ze een zon­ne-ener­gie­sys­teem, be­staan­de uit een zon­ne­pa­neel op het dak, twee hang­lam­pen, een zak­lamp, een radio en een kast­je om een mo­bie­le te­le­foon op te laden.

Het gezin be­taalt 0,43 dol­lar per dag voor het ge­bruik van het sys­teem. Na een jaar is het zon­ne-ener­gie­sys­teem af­be­taald en heb­ben de ge­brui­kers gra­tis elek­tri­ci­teit.

De af­be­ta­ling ge­beurt door geld over te schrij­ven met de mo­bie­le te­le­foon via het po­pu­lai­re M-Pe­sa-geld­trans­fer­sys­teem voor men­sen zon­der bank­re­ke­ning.

M-Ko­pa telt drie jaar na de op­rich­ting 225.000 klan­ten in Kenia, Tan­za­nia en Oe­gan­da. Het noemt zich ’s we­relds groot­ste pre­paid-ener­gie­aan­bie­der voor hui­zen die niet op het elek­tri­ci­teits­net zijn aan­ge­slo­ten. M-Ko­pa wordt ook ge­test in Ghana en India. Het mikt op 4 mil­joen klan­ten in 2020.

Met 650 me­de­wer­kers, dui­zen­den ver­ko­pers en een omzet van 40 mil­joen dol­lar zette M-Ko­pa zon­ne-ener­gie in Oost-Afri­ka ein­de­lijk op de kaart. ‘Men pro­beert al vrij lang om zon­ne-ener­gie te ver­ko­pen in Afri­ka, maar ik denk dat het pas sinds vijf jaar kan’, zegt Chad Lar­son, de fi­nan­ci­eel di­rec­teur van M-Ko­pa.

Vroe­ger gaven wes­ter­lin­gen zon­ne-ener­gie gra­tis weg. Die do­nor­ge­stuur­de markt ver­stoor­de de markt. Te­ge­lijk over­stroom­den goed­ko­pe, vaak on­ge­re­gu­leer­de Chi­ne­se lam­pen de markt. ‘Men­sen had­den hun ver­trou­wen in zon­ne-ener­gie echt een beet­je ver­lo­ren’, zegt hij.

M-Ko­pa is een suc­ces­for­mu­le. De ge­mid­del­de elek­tri­ci­teits­lo­ze Ke- niaan moet nor­maal zijn leven lang on­ge­veer 0,50 dol­lar per dag uit­ge­ven aan ener­gie. Dat vormt na eten vaak de groot­ste maan­de­lijk­se kos­ten­post voor een huis­hou­den.

On­ge­veer 60 pro­cent van de 150.000 M-Ko­pa-klan­ten be­taalt zijn le­ning bin­nen een jaar af en krijgt dan gra­tis stroom. Bij grote wan­be­ta­lers kan het sys­teem vanop af­stand wor­den af­ge­slo­ten. Daar­door be­ta­len de mees­te ge­brui­kers wel iets en be­draagt M-Ko­pa’s ver­lies slechts 5 pro­cent.

Wie net­jes op tijd af­be­taalt, kan nog an­de­re M-Ko­pa-pro­duc­ten kopen, van ka­chels over fiet­sen tot re­gen­op­vang­sys­te­men. Ener­gie­zui­ni­ge koel­kas­ten en ta­blets zijn voor later ge­pland.

Als de fa­mi­lie Sai­ta­bau haar le­ning vol­le­dig heeft af­ge­lost, wil ze nog twee lam­pen aan­schaf­fen voor de slaap­ka­mer die hun drie kin­de­ren delen. Daar­door kan Mi­chael een uit­mun­ten­de scho­lier blij­ven. ‘Ik zou heel graag eens een boek in bed lezen.’

‘Nu kunnen onze kinderen ook na het invallen van de duisternis studeren’

Licht in de duisternis brengen. De Indiërs Gyanesh Pandey en Ratnesh Yadav doen het letterlijk. Dankzij de verbranding van rijstkaf brengen ze stroom naar gebieden die tot voor kort na het vallen van de avond in duisternis zaten.

Pandey en Yadav – die als kind na het vallen van de avond meestal in het donker zaten – hebben gezworen dat ze met één druk op de knop licht naar gebieden brengen die nog steeds niet op het elektriciteitsnet zijn aangesloten.

Om hun bedrijf HPS milieuvriendelijk en levensvatbaar te maken, strikten ze Manoj Sinha, die bedrijfsbeheer had gestudeerd. Dat was in 2007, toen een derde van de bevolking van India nog steeds geen toegang tot elektriciteit had. Na een mislukte poging om van jatrophazaden biodiesel te maken, richtten de vrienden zich op rijstkaf, een afvalproduct dat ontstaat als bij gewone rijst de schil van de korrels wordt gescheiden. Ze stelden vast dat alleen al in de noordoostelijke deelstaat Bihar jaarlijks 1,8 miljard kilo rijstkaf weggegooid werd. Pandey en Yadav wilden uit die biomassa energie halen.

Met een subsidie van het Indiase ministerie van Nieuwe en Hernieuwbare Energie ontwierpen ze een elektriciteitscentrale die werkt op rijstkaf en die elke avond vijf tot zeven uur lang 400 huizen in een straal van 3 km van stroom voorziet. De klanten moesten 2,2 euro per maand betalen voor twee lampen en een mobiel laadstation.

‘Voorheen moesten we ’s avonds kerosinelampen of kaarsen gebruiken. Nu kunnen onze kinderen studeren na het invallen van de duisternis en kan ik ook mijn winkel openhouden’, zegt Ranjit, een slager in het dorp Dahwa.

HPS sloeg al snel zijn vleugels uit naar acht districten. In 2011 leverden ongeveer 70 minibiomassacentrales stroom aan meer dan 100.000 mensen. HPS leidde ook lokale jongeren op die de centrale zouden bedienen en onderhouden en die voor de levering en voor de inning van de facturen zouden zorgen. ‘Ik werd uitgekozen om opgeleid te worden en verdien nu 91 euro maand’, zegt Ajit Kumar. De geldschieters van HPS zijn onder meer de Universiteit van Virginia, de Universiteit van Texas, het Massachusetts Institute of Technology en Shell Foundation.

HPS kreeg ook met klachten te maken. Het ontdekte dat het verschillende gehuchten had overgeslagen op de kaart van de stroomvoorziening, omdat ze te ver weg waren of te dunbevolkt. Daar werden zonnepanelen geïnstalleerd.

Tegen 2014 veranderde het scenario opnieuw. HPS stelde vast dat zijn klanten niet langer tevreden waren met acht uur elektriciteit. Ze wilden stroom 24 uur per dag, 7 dagen in de week. Dus ging HPS op zoek naar een partner om biomassa en zonne-energie te bundelen, zodat er overdag zonne-energie zou zijn en ’s avonds stroom uit rijstkaf. HPS ging in zee met First Solar, een Amerikaanse fabrikant van fotovoltaïsche systemen, dat in het kapitaal van HPS stapte.

HPS lonkt nu naar Oeganda en Tanzania. ‘Die landen hebben een helderder beleid voor kleine energieproducenten en bieden ons exclusieve rechten voor acht tot tien jaar aan op voorwaarde dat we het stroomtarief vastleggen. Die zekerheid is er niet in India, wat investeerders wantrouwend maakt’, zegt Manoj Sinha, de CEO van HPS.

MCNEISH, H. Gsm brengt licht in het donker. De Tijd, 2015-17-11 – extra bijlage, 5.