De grondstoffen die het Westen niet kan missen

Hoe klein de export uit Rusland en Oekraïne ook is, beide landen zijn cruciaal voor specifieke grondstoffen als metalen, ureum, potas, zaden en neon . Nu de oorlog de toevoer grotendeels stillegt, zitten ook veel Belgische bedrijven met de handen in het haar.

’ Wat is het probleem?

Hoewel Oekraïne en Rusland relatief kleine economieën zijn, kunnen sommige Belgische bedrijven in de chemie, metaalverwerking, meubelindustrie en voeding er niet omheen voor specifieke grondstoffen.

Wat voelen de bedrijven?

De toevoer van grondstoffen droogt nu al op. Door een onrechtstreeks prijseffect worden ook grondstoffen die niet (alleen) uit Rusland of Oekraïne komen (tarwe en maïs) duurder. Door het keteneffect worden ook afgeleide producten, gemaakt van grondstoffen uit de twee conflictlanden (zoals chips), schaarser en duurder.

Wat is de oplossing?

Veel bedrijven kunnen nog verder op basis van hun voorraden. Intussen zijn ze koortsig op zoek naar alternatieve grondstoffen, bijvoorbeeld voor lijnzaadolie en zonnebloemolie of naar andere leveranciers. Omdat hun concurenten dezelfde oefening maken, zullen die alternatieven een pak duurder zijn.

‘ We hebben hier al uren en uren over vergaderd, maar we raken er niet uit.’ Een West-Vlaamse bedrijfsleider, die liever anoniem blijft, zit met de handen in het haar. Zijn bedrijf verwerkt elk jaar 70.000 ton lijnzaad (vlaszaad) om er olie en – van de koek die overblijft – veevoeder van te maken. ‘80 tot 90 % van onze grondstoffen komt uit Oekraïne, Rusland en Kazachstan. De toevoer uit die eerste twee landen is bijna volledig gestopt. Russische schepen worden niet meer geladen. Als er toch iets doorkomt, willen bepaalde westerse havens de lading niet meer lossen.

Het is een van de vele verhalen die we optekenen bij Belgische bedrijven uit diverse sectoren, gaande van chemie en metaalverwerking tot voeding en meststoffen. Twee weken oorlog hebben hun sporen nagelaten, ook op de westerse en Belgische bedrijven die voor hun grondstoffen afhankelijk zijn van de import uit Oekraïne en Rusland. Of het komt door het handelsembargo, de sluiting van westerse bedrijven in Rusland of door de onmogelijkheid om nog te produceren op het slagveld Oekraïne, het resultaat is telkens een schaarste aan grondstoffen en piekende prijzen.

Import – Export

Energie, gas en diamanten Olie en gas zijn veruit de belangrijkste grondstoffen die België invoert uit Rusland en Oekraïne, blijkt uit de Comtrade-statistieken van de Verenigde Naties. Daarna volgen diamanten: in 2020 voor 1,45 miljard dollar. Dat hoge bedrag heeft te maken met het feit dat Antwerpen een belangrijke draaischijf is voor de diamanthandel. Veel diamanten passeren in ons land, maar worden ook snel weer doorgevoerd. Dat geldt volgens Agoria ook voor de grote import van ijzer en staal uit Rusland. ‘Heel wat daarvan passeert in transit via onze havens.’
Het grote verschil tussen Rusland en Oekraïne ligt hier: de top 10 van geïmporteerde grondstoffen uit Oekraïne wordt niet gedomineerd door grondstoffen uit ertsen maar door voedingsstoffen, zoals oliehoudende zaden, granen (tarwe, maïs), zuivel, honing, dierlijke en plantaardige oliën en suiker.

Minder import

Vanuit macro-economisch perspectief lijkt de afhankelijkheid van grondstoffen nochtans mee te vallen. Rusland is al bij al een kleine handelspartner van België.Sinds de Russische annexatie van de Krim in 2014 is de import fors afgenomen. In 2021 waren Russische goederen goed voor 1,8 % van onze import, blijkt uit cijfers van de Nationale Bank. 1.023 bedrijven importeerden toen voor 6,9 miljard euro Russische goederen naar ons land. Vanuit Oekraïne is de invoer nog kleiner, al nam die de voorbije jaren wel toe. In 2021 ging het om grondstoffen en goederen voor 525 miljoen euro voor 690 bedrijven in België.

Ook uitgesplitst naar enkele belangrijke sectoren lijkt niet veel aan de hand. 0,30 % van de grondstoffen voor de chemie komt uit Rusland, 0,01 % uit Oekraïne, laat de sectorfederatie Essenscia weten. 0,05 % van de in België verwerkte voedingsgrondstoffen komt uit Rusland, 0,40 % ervan uit Oekraïne.

Voor metalen, zoals staal, ijzer en aluminium, maar ook hun meer edele broertjes nikkel, palladium en titanium, gelden hogere aandelen. 20 tot 25 % van het in België verwerkte aluminium en 40 % van palladium – onontbeerlijk voor autokatalysatoren – komt uit Rusland. België staat ook in de top vijf van afnemers van halfafgewerkt Russisch staal, achter Mexico, Taiwan, Kazachstan en Turkije, samen goed voor 70 % van de 16 miljoen ton die elk jaar wordt geëxporteerd.

Bepaalde Belgische bedrijven worden dus toch zwaar getroffen. ‘Achter de relatieve lage gemiddelde importaandelen zitten grote verschillen, met soms relatief grote volumes in kleinere niches, weet ook Carole Dembour, econome bij de studiedienst van de sectorfederatie Fevia. Ze geeft lijnzaad als voorbeeld, dat grotendeels uit Rusland en Kazachstan komt. Of zonnebloemolie: Europese raffinaderijen van plantaardige oliën halen 35 tot 45 % ervan uit Oekraïne. Dat kan een probleem worden voor Belgische producenten van choco, sauzen, chips en andere aardappelproducten.’

Lijnzaad

Voedingsbedrijven als Vandemoortele, Agristo en Clarebout, maar ook veel kmo’s, kunnen in de problemen komen, net als het bedrijf van de anonieme producent van lijnzaadolie uit West-Vlaanderen. ‘We kunnen nog tot mei voort’, zegt hij. ‘Maar dan ook alleen omdat we produceren met de rem op, en alleen wat we nodig hebben om aan de contracten met onze klanten minimaal te voldoen. We gaan dus geregeld onze productie een week moeten stilleggen, en onze mensen op tijdelijke werkloosheid zetten.’

Zijn er dan geen andere landen die lijnzaad telen? ‘Canada is ook een grote producent, maar daar was de oogst vorig seizoen niet goed door de droogte. Er zijn nog enkele landen die lijnzaad produceren, maar veel verwachten we daar niet van. De volumes zijn kleiner en iedereen wil daar een stuk van.’

Een gelijkaardig verhaal bij Tessenderlo, het beursgenoteerde chemiebedrijf met ondernemer Luc Tack als hoofdaandeelhouder. Al sinds de sancties tegen Wit-Rusland enkele jaren geleden werkt Tessenderlo met een taskforce om mogelijke tekorten aan grondstoffen het hoofd te bieden, maar sinds enkele weken is het alle hens aan dek.

Een van de belangrijkste grondstoffen voor Tessenderlo is kalium (potassium), een delfstof waarvan het Russische mijnbedrijf Oeralkali en het Wit-Russische Belaruskali zowat 40 % van de wereldproductie leveren. Bij beide bedrijven ligt de productie stil, waardoor de Tessenderlo- fabriek in Ham niet meer beleverd wordt. ‘Door het conflict is de toevoer van potas een hele uitdaging’, zegt woordvoerder Frederic Dryhoel. ‘Het wordt door ons omgezet naar kaliumsulfaat (SOP), wat naast fosfaat en stikstof een van de drie hoofdgroepen in meststoffen is. Dat leveren we aan de land- en tuinbouwsector in een honderdtal landen. Bovendien is het zoutzuur, het restproduct bij de aanmaak van SOP, belangrijk voor de productie van andere chemische stoffen in de groep.’

De installaties bij Tessenderlo draaien nog op volle toeren. ‘De komende maanden zien we geen problemen, omdat we nog genoeg voorraad hebben. Maar we proberen in te schatten wat de gevolgen op de langere termijn kunnen zijn en hoe we een werkelijk tekort kunnen opvangen. Ook Canada en China delven potas, maar daar speelt de transportafstand een rol, wat de prijs kan opdrijven.’

Ureum

Ook verderop in de keten vrezen bedrijven een kink in de grondstoffenketen. Het West-Vlaamse Unilin maakt, behalve de Quick- Step-laminaatvloeren, panelen voor de meubelindustrie. Daarbij wordt afvalhout uit containerparken en snoei- en zagerijafval onder hoge druk geperst tot spaan- en mdf-platen. ‘Daarvoor verbruiken we jaarlijks tot 250.000 ton lijm, die we maken in onze Dynea-fabriek in Gent’, zegt woordvoerder Sander Laridon. ‘De helft bestaat uit ureum, een chemische stof die gemaakt wordt in Europa, Noord-Afrika en Rusland. De toevoer vanuit Rusland – bijna een derde – loopt stroef tot bijna niet.’

Belgische producenten kunnen ook onrechtstreeks hinder ondervinden, via een keteneffect. Vlees wordt duurder omdat maïs (veevoeder) duurder wordt. De prijs van tomaten gaat omhoog omdat de energie voor de verwarming van serres en de meststoffen duurder wordt.

Volgens Agoria, de federatie van metaalverwerkende en technologiebedrijven, kan daardoor de lopende band bij autoassembleurs en machinebouwers stilvallen. ‘België importeert geen neon, maar het is een belangrijk gas om de lasers te voeden die chips printen. Dat gebeurt in fabrieken in Zuidoost-Azië, maar kan wel een impact hebben op de autofabrieken van Audi in Vorst en Volvo in Gent.’

Door de oorlog zijn twee belangrijke fabrieken van neongas gesloten. Het gaat om Ingas in Marioepol en Cryoin in Odessa, goed voor 45 tot 55 procent van de wereldwijde neonproductie, berichtte Reuters vrijdag. Grote chipmakers zoals TSMC, Samsung en Intel zouden het enkele maanden uitzingen op hun voorraden, maar voor kleinere spelers kan het spannend worden. De chipbedrijven Melexis en X-Fab, van de Belgische ondernemers Roland Duchâtelet, Françoise Chombar en Rudi De Winter, merken daar evenwel (nog) niets van.

De beschikbaarheid van en schaarste aan grondstoffen is één zaak, in een tweede ronde zal ook de prijs ervan een kopzorg worden. Unilin zegt nog voldoende ingedekt te zijn, en kan in maart nog vlot produceren. ‘Maar in april wordt het moeilijk’, zegt Laridon. ‘We zijn er gerust in dat we nog ureum vinden bij leveranciers uit andere landen, maar tegen welke prijs? Contracten worden nu al stopgezet om de prijzen te heronderhandelen. Ook de leveranciers voelen dat de energieprijzen stijgen. Ze willen dat kunnen doorrekenen. Alles hangt samen met alles.’

Nikkel

Dat prijseffect speelt voor veel grondstoffen uit Rusland en Oekraïne, zelfs als er nog geen echt tekort is aan de grondstof, zoals blijkt uit de gas- en olieprijzen. Vaak speelt alleen de wereldwijde prijsvorming. ‘Prijseffecten merken we ook bij de metalen’, zegt Patrick Slaets, het hoofd van de studiedienst van Agoria, de federatie van de metaalverwerkende en technologische industrie. ‘Staal is 10 procent duurder geworden, aluminium 4 procent. Dat geldt voor de hele wereld. Voor nikkel, belangrijk voor batterijen van elektrische auto’s, was de handel vorige week stilgelegd. Deze prijseffecten lopen voorop op eventuele werkelijke onderbrekingen in de aanvoerketen.’

Dat effect maakt ook tarwe veel duurder, zegt Dembour. ‘Er wordt in Europa niet eens zo veel tarwe en maïs ingevoerd van buiten de Europese Unie. Maar de prijzen gaan omhoog omdat Oekraïne en Rusland een kwart van de tarwe-export en een vijfde van de maïsexport wereldwijd voor hun rekening nemen. Op de Europese markt gingen de prijzen naar 400 euro (tarwe) en 350 euro (maïs) per ton voor mei en juni. In januari en februari was dat gemiddeld 270 euro per ton voor tarwe en 250 euro per ton voor maïs.’

Gelukkig zitten voor veel voedingsgrondstoffen de silo’s in België nog goed vol, wat bedrijven tijd geeft om alternatieve leveranciers te zoeken. Dat kan de prijzen in de hand houden. ‘Frankrijk is een van de grootste producenten van tarwe in de wereld’, zegt Dembour. ‘Er is dus voldoende graan in Europa. Bovendien zou het helpen als de Europese Commissie de pesticideregels in de graanteelt voor een beperkte periode versoepelt wegens hoogdringendheid. Dan kunnen ook tarwe en maïs vanuit Noord- en Zuid-Amerika worden ingevoerd.’

‘Er wordt druk gezocht naar alternatieve oliën’, zegt Dembour. ‘Maar het duurt een hele poos voor die soelaas kunnen brengen, onder meer door praktische obstakels. De foto’s en ingrediënten op de etiketten zouden aangepast en goedgekeurd moeten worden door het Federaal Agentschap voor de veiligheid van de voedselketen.’
Een gelijkaardig geluid bij Unilin. ‘In onze Franse fabriek van Panneaux de Corèze persen we panelen met lijmen op basis van koolzaadolie. Die vestiging wordt nu vanuit de hele groep met verhoogd aandacht bekeken.’ Ook de lijnzaadondernemer kijkt uit naar alternatieven. ‘Als de oorlog enkele maanden aanhoudt, zal dat wel te overbruggen zijn. Maar duurt de miserie nog een jaar, dan moet ik op zoek naar alternatieven. 60 procent van ons verwerkt lijnzaad gaat naar veevoeder. Die sector heeft alternatieven, en zal dus niet snel in de problemen komen. Maar de vraag is of ze dan ooit terugkeren als klant. Lijnzaad dreigt op de langere termijn geschrapt te worden uit de formules en recepten. Technisch kunnen we overschakelen naar andere zaden, maar dat vergt investeringen.

MICHIELSEN, T. De grondstoffen die het Westen niet kan missen. De Tijd, 15 maart 2022, 6.
E-mail Print kopieer
Copyright © 2024 Pelckmans maakt een deel uit van Pelckmans uitgevers
mens en samenleving logo