Moet het Facebook-imperium van Mark Zuckerberg afscheid nemen van Instagram en Whatsapp? De kans is reëel, nu de grote kanonnen in stelling worden gebracht voor een gevecht dat de macht van big tech voor altijd kan veranderen.

Twintig jaar lang kreeg big tech vrij spel. Dat tijdperk eindigt in 2020. Het Amerikaanse ministerie van Justitie diende in ­oktober een klacht in tegen Google, en nu riskeert een van de vaandeldragers van big tech, Facebook, in stukken te worden ­gehakt. Dat is tenminste wat de Amerikaanse Federal Trade Commission (FTC) en 46 Amerikaanse staten willen. Zij ­beschuldigen Facebook van ‘het illegaal runnen van een monopolie’ dat het heeft vergaard ‘na jaren van anticompetitief ­gedrag’. De enige oplossing, volgens de aanklagers? Facebook opsplitsen, door het te dwingen ­onder meer de populaire platformen Instagram en Whatsapp af te ­stoten.

Het zou een kantelpunt zijn in de ­onstuitbare opmars van de titanen uit Silicon Valley. In Europa botsten de bigtech­bedrijven al enkele jaren op toenemende tegenkanting. Belangrijke mijlpalen waren de invoering van de GDPR-privacywet­geving in 2018 en een reeks antitrust-klachten tegen Google, die dat bedrijf al drie boetes van in totaal zo’n 8 miljard ­euro opleverden. Ook dat de bedrijven in ­Europa amper belastingen betalen en te traag reageren op online haat, leverde hen al hevige tegenstand op. Maar in de VS ­werden de succesvolle technologiereuzen en hun miljardair-oprichters als nationale helden beschouwd.

Het is al even geleden, maar de VS hebben al eerder getoond dat ze bedrijven in stukken durven te hakken als die zo machtig worden dat ze de concurrentie versmachten. Het gebeurde met telecomreus AT&T in de jaren 80. Begin deze eeuw ontsnapte Microsoft nipt aan een soortgelijk lot door een schikking te treffen.

Niet onbelangrijk is dat zowel staten met een Democratische als met een Republikeinse meerderheid zich aansluiten bij de klacht. Dat big tech moet worden aan­gepakt, is dus een van de zeer zeldzame ­onderwerpen waarover beide partijen het eens zijn.

‘Dit is de belangrijkste zaak sinds de ­antitrust-case tegen Microsoft in 2000’, zegt Léon Korsten, concurrentie-expert bij het advocatenbureau DLA Piper Global. ‘Het is de eerste keer in dit tijdperk dat een van de big techs keihard wordt aangepakt.’

Dodelijke e-mails

De klacht van de FTC en de 46 Amerikaanse staten spitst zich vooral toe op twee overnames: die van Instagram in 2012 (voor 1 miljard dollar) en die van Whatsapp in 2014 (voor 19 miljard dollar). Maar ook een aantal andere thema’s komt aan bod, met name de klacht dat Facebook ­andere sociale media zoals Vine en Path ­tegenwerkte: Vine-gebruikers konden plots hun Facebook-vrienden niet meer terugvinden op Vine, omdat Facebook het op­komende videonetwerk als een concurrent beschouwde en het de toegang ontzegde tot zijn software.

Die overnames vonden plaats in een cruciale periode, stipt de klacht aan. Facebook had een heel sterke positie verworven op het internet, maar de wereld was aan het overschakelen van computers op smartphones. Die verandering gaf de ruimte voor nieuwe spelers om op te komen: ­Instagram en Whatsapp.

Toen Facebook Instagram kocht in 2012, en Whatsapp in 2014, deed het dat om te verhinderen dat die een bedreiging voor Facebook konden worden, zeggen de aanklagers. Ze hebben daarbij sterke aanwijzingen in handen: e-mails waarin Facebook-ceo Mark Zuckerberg exact dat lijkt te omschrijven. ‘Het is beter ze te kopen dan ermee te concurreren’, schreef hij.

De mails, die door experts als ‘dodelijk’ worden omschreven, kwamen aan het licht in het kader van een veelbesproken parlementair onderzoek afgelopen zomer. Die overnames moeten ongedaan worden ­gemaakt, klinkt het nu. ‘Op het eerste ­gezicht lijkt het een hoge lat waar de aanklagers over willen’, zegt Korsten over die opzet. ‘Maar als je die mails leest, dan lijkt het wel dat Facebook altijd anticompetitieve bedoelingen heeft gehad met zijn overnames.’ Met andere woorden: dit zou wel eens kunnen lukken.

Data-honger

De vraag is of de opsplitsing van Facebook een nieuw tijdperk van het internet zou ­inluiden. Want ook zonder Whatsapp en ­Instagram blijft Facebook een enorm ­bedrijf, met miljarden gebruikers en een niet-opdrogende stroom aan miljardenwinsten.

Bovendien zijn er geen garanties dat de afgesplitste platformen zich beter zullen gedragen. ‘Als Facebook in drieën wordt­ ­gesplitst, zitten we met drie data-hongerige bedrijven die steeds meer van onze gegevens vergaren’, zegt Leighton Andrews, professor aan de Cardiff Business School. ‘Die businesspraktijken veranderen niet als je de bedrijven opsplitst.’ We ruilen zo één bedrijf dat zowat alles over ons weet in voor drie bedrijven die bijna alles over ons weten. Ook na zulke amputaties zal regulering nodig blijven, meent Andrews.

Al denken voorstanders van agressief ­ingrijpen vooral dat het zal leiden tot meer concurrentie, doordat alternatieven voor de platformen van Facebook kunnen groeien en bloeien. Met betere producten en diensten voor de burger als gevolg.

Maar zal het zo ver komen? Facebook zegt als een leeuw te zullen vechten tegen wat het bestempelt als ‘revisionisme’. Het wijst erop dat de FTC de overnames destijds heeft goedgekeurd. ‘De regering wil dit nu overdoen, waarbij ze het Amerikaanse ­bedrijfsleven een huiveringwekkende waarschuwing geeft dat geen enkele verkoop ooit definitief is’, aldus het bedrijf.

‘De vraag is vooral of Facebook destijds een eerlijk verhaal heeft verteld’, werpt Korsten tegen. ‘Als het toen niet eerlijk of open genoeg is geweest, kan de FTC daarop terugkomen.’ In 2017 gaf de Europese Commissie Facebook al een boete, omdat het bedrijf niet eerlijk zou zijn geweest over wat het écht van plan was met Whatsapp. Facebook had beloofd dat het geen ­gegevens zou uitwisselen tussen Whatsapp en Facebook, maar deed dat toch.

In elk geval maakt Facebook zich op voor een keiharde juridische strijd, die mogelijk lang kan aanslepen. ‘In extremis kan het tot tien jaar duren’, meent Korsten, ‘van beroepsprocedures tot voor het Supreme Court’.

Een eventuele splitsing van Facebook, Instagram en Whatsapp zou zelf ook een lange tijd in beslag kunnen nemen. Des te meer omdat Facebook sinds twee jaar ­inspanningen doet om de drie apps juist nog meer te integreren. Volgens critici doet Facebook dat bewust om op die manier een opsplitsing moeilijker te maken, al valt af te wachten of een rechter zich daardoor laat vermurwen.

Gulden middenweg

Toch wil dat niet zeggen dat gebruikers niet al eerder gevolgen zullen zien. Experts verwachten veel van het zogenaamde ‘spillovereffect’. Daarbij maakt de jacht op Facebook andere spelers zo ongerust dat ze zelf, uit eigen beweging, hun praktijken aanpassen. En dat ze daardoor minder anticoncurrentieel worden, betere gebruiksvoorwaarden aannemen, of meer belang hechten aan de privacy van de gebruikers.

Mogelijk daalt er ook een ‘chilling ­effect’ neer over Facebook, waardoor het bedrijf zich vanzelf minder agressief zal opstellen en minder buiten de lijntjes zal kleuren. Zeker wat toekomstige overnames betreft, zal het op een erg slappe koord moeten dansen. Het is ook de vraag in welke mate de rechtszaken Facebook verlammen, waardoor het een gat laat voor ­andere concurrenten als Tiktok. Dat Microsoft begin jaren 00 zo onder het vergrootglas van de overheid lag en op de tippen moest lopen, maakte dat Google ongehinderd de kroon kon grijpen, menen vele waarnemers.

Het is mogelijk dat het zo ver niet zal komen, en dat Facebook aanstuurt op een schikking.

Dat is wat Microsoft deed in 2001, nadat het aanvankelijk de antitrust-klacht luidkeels had aangevochten. Andere big tech-spelers die onder vuur liggen, probeerden er al bij voorbaat de angel uit te halen met kleine aanpassingen. Zo knipte Apple in het ­bedrag dat het afroomt van de inkomsten die app-ontwikkelaars generen in zijn appstore, van 30 procent naar 15 procent. Maar zo’n relatief pijnloze oplossing ­bestaat in Facebooks geval op het eerste gezicht niet. Een niet onbelangrijke factor is dat de Verenigde Staten straks een ­Democratische president krijgen. De ­Democraten hebben in het verleden altijd wat harder opgetreden tegen monopolies dan de Republikeinen.

Facebook kan wel, bijvoorbeeld, aan­sturen op een regeling waarbij Instagram en Whatsapp ‘op afstand’ worden ­gebracht. ‘Daarbij blijft Facebook de eigenaar, maar hebben die bedrijven een eigen directie en voldoende financiële middelen om onafhankelijk te opereren’, zegt Korsten. ‘Dan is de synergie weg, en rest er ­alleen nog een aandelenbelang’. Al is het maar de vraag of de aanklagers daar iets voor voelen. Uit hun agressieve communicatie lijkt dat ze vooral op bloed uit zijn.

En zelfs als Facebook in de VS in rustigere wateren terechtkomt, dan kijkt het nog aan tegen een haast eindeloze reeks nieuwe wetten en strafklachten in de Europese Unie, Groot-Brittannië en elders.

DECKMYN, D. Valt het rijk van Facebook uit elkaar? De Standaard, 11 december 2020, 14.